منطقه آزاد سیستان، سراب توسعه ، عملگی مدرن! - وبلاگ ساعت دیواری

به گزارش وبلاگ ساعت دیواری، پروژه مناطق آزاد در کشور با شکست های متعددی رو به رو شده. یکی از این مناطق، سیستان است که در حال حاضر فاقد شرایط کافی برای رشد و شکوفایی است.

گروه دانشگاه وبلاگ ساعت دیواری، حنانه جانمحمدی؛* سیستان سال های طولانی است که درگیر معضلات متعدد مالی، اجتماعی و زیست محیطی است. طی دو دهه اخیر دریاچه هامون به عنوان محل اصلی درآمد، اشتغال و حیات مردم منطقه بود خشک شد؛ از فقر گرفته تا بحران ریزگرد در منطقه شایع شد و زندگی گوارا در سیستان به تقلایی تلخ برای زنده ماندن تنزل پیدا کرد. ناگفته نماند که مهاجرت هزاران نفر از مردم این منطقه هم مزید بر معضلات شد.

این توضیح حال به همراه گسترش فقر ناشی از بین رفتن مشاغل سنتی و بومی وابسته به آب هامون و هیرمند، باعث شد که ایجاد منطقه آزاد مالی سیستان مورد توجه قرار بگیرد و از سوی نخبگان بومی و کشوری به عنوان یکی از مطالبات اصلی مردم سیستان در رسانه ها مطرح گردد.

مجتبی دنیاتیغ، پزشک، عدالتخواه و فعال اجتماعی استان سیستان و بلوچستان در مصاحبه با خبرنگار دانشجو در مورد تردید عده ای از نخبگان در مورد پیشبرد منطقه آزاد سیستان می گوید: متاسفانه طی سال ها انتظار، نقد و آنالیز طرح منطقه آزاد سیستان را از سوی کارشناسان مشاهده نکرده ام. این سکوت و بی تفاوتی کارشناسان، ساختار مناسبی را برای پیشرفت منطقه ترسیم نمی نماید.

وی می گوید: پرسش ها و نکات متنوعی درباره منطقه آزاد سیستان قابل طرح است. پرسش هایی که ما را متوجه نبود زیرساخت ها در تدوین و اجرای طرح های توسعه ای در سیستان و استان و حتی کشور می نماید. ایجاد منطقه آزاد سیستان دارای فواید و تبعاتی است. آیا این فواید عمومی است یا خصوصی؟ آیا ساز و کار هدایت فواید به منطقه و عام مردم تهیه شده است یا نه؟

به گفته دنیاتیغ ، مساله احداث منطقه آزاد تجاری سیستان در خلاء و صرفا بروی کاغذ رخ نمی دهد؛ بلکه بر بستری از شرایط فرهنگی، سیاسی، مالی، اجتماعی، امنیتی و زیست محیطی حاکم بر منطقه اتفاق افتاده و نیز دارای تبعاتی در این زمینه ها می باشد ، که آنالیز همه موارد احتیاجمند مشارکت گسترده مردم و نخبگان است. عدم نظرخواهی و مشارکت مردم در تهیه برنامه ها، مساله ای است که غفلت از آن در اجرای طرح های توسعه ای سیستان نمود چشمگیری دارد و باعث ایجاد چالش های جدی برای این طرح ها با وجود هزینه هنگفت از بیت خواهد شد.

این فعال عدالتخواه در ادامه می گوید: الگوی توسعه استان سیستان و بلوچستان نخبه سالار، از بالا به پایین و دیکته ای است. طرح منطقه آزاد سیستان نیز از معضلاتی رنج می برد و سال هاست که به عنوان مطالبه عمومی تکرار می گردد ، بدون اینکه مسئولان توجه ای داشته باشند.

نبود زیرساخت های نهادی سیاسی: شفافیت و پاسخگویی

سیستان همانند کاستی در زیرساخت های مالی، دارای کمبود ها و آسیب های جدی در حوزه زیرساخت سیاسی است. فرهنگ سیاسی منطقه سیستان مثل سایر نواحی کشور از مساله طایفه گرایی و خویشاوندسالاری به جای شایسته سالاری رنج می برد. دنیاتیغ می گوید: با توجه به فرصت های شغلی اندک در سیستان، مردم و جوانان به بیگاری ها به عنوان کارگری در مناطق آزاد تن خواهند داد.

به گفته این فعال اجتماعی ، هیچ تضمینی برای نشت عواید ایجاد منطقه آزاد برای مردم وجود ندارد. قطعا منطقه آزاد فرصت های جدید مالی در منطقه ایجاد می نماید، اما نه بر اکثریت، بلکه برای اقلیت. ذی نفعان اصلی مناطق با توجه به قوانین حاکم مانند معافیت های مالیاتی ، صاحبان سرمایه و نفوذ هستند. همچنین در نبود شفافیت و پاسخگویی مجوز ها به طبقات ممتاز و صاحب نفوذ منطقه واگذار می گردد؛ داستانی که مردم سیستان و بلوچستان با آن آشنایی کامل دارند.

تبعات و امکان سنجی پیروزیت منطقه آزاد سیستان

به گفته کارشناسان، ساختار فعلی مناطق آزاد و ساختار بیمار اقتصاد از موانع تحقق اهداف مالی طرح منطقه آزاد سیستان است. مجتبی دنیاتیغ عنوان می نماید: پیشنهاد دهندگان طرح چه ایده جدیدی برای اصلاحات ساختاری در مناطق آزاد در نظر دارند که منطقه آزاد سیستان اولین منطقه آزاد پیروز تجاری و تاریخ مناطق آزاد مالی در کشور باشد؟ تا به امروز با وجود گذشت سال ها از طرح این برنامه، هیچ آسیب شناسی و راه کاری از سوی پیشنهاددهنگان این طرح برای شکست طلسم سه دهه ایجاد مناطق آزاد در جای جای کشور به صورت رسمی و مستدل منتشر نشده است. مناطق آزاد علی رغم معافیت مالیاتی برای سرمایه داران و لغو قانون کار برای کارگران ، فقط در مرحله انباشت سرمایه و ثروت برای سرمایه داران فعال بوده و بازتوزیع و سرریزی به نفع عام مردم نداشته است.

منطقه آزاد چابهار، عبرت یا الگو؟!

آنالیز منطقه آزاد چابهار به عنوان دیگر منطقه آزاد استان سیستان و بلوچستان می تواند راه گشا باشد. چابهار را به عنوان رکوردار حاشیه نشینی از نظر نسبت جمعیت در کشور، می توان به آسیب های نسخه های توسعه مالی در سطح ملی و محلی طی سه دهه اخیر مثال زد.

دنیاتیغ می گوید: شهرستان چابهار در دهه هفتاد در حالی منطقه آزاد اعلام شد که هنوز هیچ کدام از پیش شرط های توسعه مالی را نداشت. در آن موقع چابهار فاقد فرودگاه، عظیمراه و راه آهن بود و همچنین دچار فقر شدید از نظر امکانات زندگی مانند دسترسی به آب لوله کشی، برق، گاز، امکانات بهداشتی و درمانی و حداقل سرانه های آموزشی و امکانات تحصیل بود که کماکان ادامه داشته و در بعضی شاخص ها مثل سرانه تخت بیمارستانی (یک سوم میانگین کشور) و سرانه آموزشی و دسترسی به آب لوله کشی در کشور کمترین است؛ لذا ایجاد منطقه آزاد در مناطق محروم بدون توسعه همه جانبه منطقه ای محکوم به شکست است. چابهار حالا به لطف این غفلت ها رکوردار حاشیه نشینی به نسبت جمعیت در کشور است.

زمین خواری و گران شدن زمین و اجاره، جذابیت کاذب مالی و مهاجرت روستاییان مجاور برای محدود فرصت های شغلی عمدتا کارگری، تسلط سرمایه داران غیربومی بر فرصت های مالی گردشگری منطقه از سایر تبعات منطقه آزاد شدن چابهار بوده است؛ تبعاتی که برای منطقه آزاد سیستان و هر منطقه آزاد دیگری در هر کجای کشور وجود داشته است.

دنیاتیغ می گوید: از اصلی ترین تبعات زیان بار مالی منطقه آزاد برای ساکنین منطقه افزایش قیمت زمین و مسکن و اجاره بهاست. ایجاد منطقه آزاد به روی کاغذ می تواند شرایط گلخانه ای را برای جذب بخش خصوصی و سرمایه برای فعالیت مالی ایجاد کند؛ اما واقعیت نشان می دهد که عمده سرمایه جذب شده با موضوع واردات است، نه فراوری و صادرات.

به گفته دنیاتیغ با توجه با بازده بالای سرمایه زمین و مسکن در کلان شهرها، سرمایه های خرد و پس انداز از مناطق محروم جارو شده و به کلان شهر های هم جوار مانند مشهد و تهران با بالاترین نرخ رشد قیمت مسکن منتقل می گردد؛ لذا بخش خصوصی چه بومی چه غیر بومی با دغدغه حداکثر سود در کمترین زمان، با توجه به نرخ بالای تورم طی سه دهه اخیر سرمایه گذاری بر مسکن و مستغلات، خرده فروشی و توزیع گری، دلالی و واسطه گری، بازار های پر سود تر، چون بازار سرمایه، دلار، طلا، خودرو و سپرده بانکی را ترجیح می دهد.

شرایط پیروزیت منطقه آزاد مالی سیستان

با توجه به آسیب شناسی زیرساخت های نهادی سیاسی و مالی سیستان و ساختار فعلی مناطق آزاد و ساختار کلی اقتصاد کشور و منطقه آزاد چابهار ، مجتبی دنیاتیغ از 8 اصل به عنوان پیش شرط پیروزیت منطقه آزاد یاد کرد.

1- تسریع فرایند تکمیل زیرساخت های ترانزیتی: تسریع احداث خط راه آهن چابهار زاهدان زابل، تسریع احداث عظیمراه زاهدان زابل، تسریع گازرسانی به منطقه سیستان، ایجاد خطوط بین المللی پرواز های فرودگاه زابل بین کشور های تجاری مقصد منطقه (پاکستان، افغانستان و آسیای میانه)، سیستان و چابهار.

2- لغو قانون معافیت مالیاتی مناطق آزاد جهت سهیم کردن مردم منطقه در سود فعالیت مالی منطقه آزاد و ایجاد منبع درآمد جهت تقویت سرمایه گذاری انسانی و توسعه زیرساخت های آموزشی مهارتی بهداشت و درمان و اشتغال در منطقه.

3- لغو معافیت مناطق آزاد از قانون کار و حداقل حقوق برای جلوگیری از ایجاد پدیده شاغلین فقیر و بیگاری به جای بیکاری؛ چرا که تجربه این معافیت در مناطق آزاد فعلی ایجاد شرایط معیشتی اسفناک برای کارگران این مناطق بوده و کمکی به تامین اشتغال شایسته با حقوق مکفی جهت تامین احتیاج های اساسی زندگی نمی نماید.

4- سرمایه گذاری بر ارتقا توان فراوریی منطقه، تجاری سازی، برندسازی، آموزش و توامند سازی جوامع محلی برای راه اندازی تعاونی های صادرات محور، چه کشاورزی چه صنعتی.

یکی از بخت های منطقه سیستان برای پیروزیت، شدت صادرات به جای واردات است. عمده مناطق آزاد قبلی به دلیل دلار ارزان، سکوی واردات شده بودند و صادرات سود چندانی نداشت، اکنون با دلار گران، صادرات دارای درآمد بالایی است. اما چون در سیستان عمده مشاغل کشاورزی معیشتی و دامداری سنتی و محصولات جالیزی است و فراوری کالای صنعتی وجود ندارد، بهره چندانی با این ساخت مالی نمی برد؛ مگر اینکه برای ارتقا کشاورزی در مقیاس، بهره وری، فراوری مازاد و دامداری های صنعتی باغداری با بهره وری بالا و همچنین توسعه صنعتی منطقه برنامه ریزی و سرمایه گذاری گردد.

5- وجود برنامه توسعه صنعتی سیستان از پیش شرط های پیروزیت منطقه سیستان است. توسعه صنعتی در منطقه سیستان به دلیل زیرساخت های ضعیف، انرژی (فاقد گازرسانی)، عدم ورود بخش خصوصی و دوری منطقه از بازار های عظیم کلان شهرها، تمرکز فراوری صنعتی در مرکز کشور و هزینه های پایین تر فراوری در نواحی مرکزی و برخوردار وجود نداشته است و زندگی و معیشت عمده مردم سیستان از محل مشاغل سنتی منطقه یعنی کشاورزی و دامداری و صیادی که وابسته به آب تالاب هامون و رودخانه هیرمند است تامین میگردد.

طی دو دهه اخیر با قطع حقابه هیرمند و هامون و عهدشکنی افغاستان رودخانه و دریاچه خشک شد و مشاغل سنتی منطقه از بین رفت و بیکاری گسترده، بیماری (رتبه اول سل کشور)، فقر، مهاجرت و بحران های زیست محیطی و ریزگرد (بطوری که آلوده ترین منطقه دنیا در سال 2016 از سوی سازمان بهداشت دنیای اعلام شد) مردم سیستان را به فقیرترین مناطق کشور سقوط داد؛ لذا متنوع سازی مشاغل و ایجاد مزیت های فراوریی و صنعتی و ترانزیتی جهت خروج از وابستگی به اقتصاد کشاورزی به دلیل ناپایداری آب ورودی به سیستان دارای اولویت می باشد.

6- توسعه صنعتی صادرات محور در این منطقه با توجه به احتیاجمندی گسترده دو کشور همجوار یعنی پاکستان و افغانستان میتواند در دستور کار قرار بگیرد.

7- نیرو های بازار و بخش خصوصی در اقتصاد بیمار ایران با سود بالای فعالیت های غیرمولد و معاف از مالیات به سمت مناطق محروم نخواهند آمد ، کمای آنکه دهه ها است که دولت و مردم در انتظار ورود آن ها هستند؛ لذا سیستان و بلوچستان بیش از اینکه از کمبود مناطق آزاد مالی رنج ببرد از کمبود مداخله دولت در توسعه مالی اجتماعی رنج می برد. چه در ایجاد زیرساخت های زیربنایی و ترانزیتی، چه سرمایه گذاری انسانی (آموزش و سلامت نیمی از دانش آموزان سیستان و بلوچستان به علت عدم دسترسی و کمبود ها فقط تا مقطع هدایت تحصیل می نمایند. همچنین میانگین عمر مردم سیستان و بلوچستان ده سال کمتر از میانگین است. 20 درصد بچه ها استان دچار سوء تغذیه هستند. در منطقه سیستان سالانه پانصد نفر به سل مبتلا می شوند) و به ویژه ایجاد بنگاه های مالی دولتی رنج می برد.

8- نسخه مالی مراکز برخوردار و دارای انباشت سرمایه خصوصی مانند تهران یعنی موضوع بخش خصوصی با سیستان و بلوچستان با زیرساخت ناقص و فاقد انباشت سرمایه خصوصی یکسان است و به شرایط و موضع و مراحل توسعه هرکدام توجهی نشده است؛ لذا پیشنهاد میگردد طبق اصل 44 و تقسیم اقتصاد به سه قسمت دولتی تعاونی و خصوصی مناطق کشور بر حسب زیرساخت و سرمایه انباشته خصوصی و شاخص های توسعه انسانی به سه دسته تبدیل گردد.

دسته اول برای نواحی برخوردار، پیشران و موضوع بخش خصوصی باشد، دسته دوم نواحی متوسط از نظر زیرساخت و سرمایه موضوع خصوصی و تعاونی و دسته سوم نواحی و استان های محروم، تعاونی و دولتی بعنوان پیشران و بخش خصوصی بعنوان مکمل و با برنامه توامندی تا حصول شرایط پیشرانی.

وبلاگ ساعت دیواری در نظر دارد تا در سلسله گزارش هایی به بیان معضلات و ضعف های مدیریتی در استان سیستان و بلوچستان بپردازد.